'De lijn die ons in tweeën scheidt, loopt dwars door het land.' Die zin, die een van de hoofdpersonages gefrustreerd uitschreeuwt, vat de insteek samen van de roman die de Duitse succesauteur Juli Zeh schreef met journalist, schrijver en copywriter Simon Urban. De stemmen in dit verhaal zijn van de veertigers Stefan en Theresa. Hij is adjunct-hoofdredacteur en chef Cultuur bij het weekblad Der Bote in Hamburg. Zij een bioboerin die het landbouwbedrijf van haar vader in de voormalige DDR voortzet. Twintig jaar nadat ze als studenten Literatuur een flat deelden in Münster, lopen ze elkaar opnieuw tegen het lijf, waarna ze een correspondentie beginnen.

Tussen werelden is een hedendaagse briefroman die zich afspeelt tussen januari en oktober 2022, met de oorlog in Oekraïne en de klimaatcrisis op de achtergrond. Anders dan bij de vorige boeken van Zeh, zit de kracht van dit boek eerder in de vorm dan in het plot. Via mail en whatsapp voeren Theresa en Stefan diepgravende en soms hilarische gesprekken. Met de ander als klankbord geven ze hun denken vorm, waarbij ze steeds dieper in hun eigen tunnel verdwijnen.

Pijnlijk confronterend

In die uitwisseling staan de tegenstellingen op scherp: Theresa worstelt in haar melkveebedrijf met problemen die voor de latte-met-havermelk drinkende journalist in zijn Hamburgse appartement onwezenlijk zijn. Terwijl hij zich bekommert om de klimaatstrijd en white supremacy , probeert zij het hoofd te bieden aan dure pachten, lage melkprijzen en een wurgende bureaucratie. In hun conversatie passeert zowat elke maatschappelijke splijtzwam: de impact van het klimaat- en milieubeleid op de landbouw, stad versus platteland, gender, diversiteit, woke, de cancelcultuur, identiteitspolitiek en extremisme.

Bespiegelingen over de kloof tussen stad en platteland zijn het handelsmerk geworden van Juli Zeh, die zelf Berlijn inruilde voor de boerenbuiten. Ook in eerdere bestsellers doorprikt ze de morele superioriteit van de stedelijke elite. In Onder buren (2021) ontvlucht een jonge Berlijnse de stad en raakt ze bevriend met een buurman met nazisympathieën. Ons soort mensen (2016) beschrijft wat er gebeurt wanneer goedmenende stedelingen in een klein dorp de boel overnemen.

Het is een prikkelende insteek waarmee Zeh ons in de spiegel laat kijken. Soms is dat hilarisch. Zoals wanneer Stefan zich, opgejaagd door de woke-politie en in de ijver zich te distantiëren van de boomers op de redactie, aanstelt met zijn consequente gebruik van het gendersterretje. Daarmee wil hij aangeven dat woorden als collega's* of bewoners* het hele spectrum m/v/x omvatten. Wanneer de journalist de boerin de les spelt over landbouw of feminisme, wordt het pijnlijk confronterend. Hoe verhouden cijfers over de methaanuitstoot van koeien zich tot de realiteit van iemand die met de beste bedoelingen voedsel wil produceren? Wie heeft gelijk?

Weerbarstige realiteit

Stefan begrijpt niet hoe Theresa, met wie hij als student tijdens in alcohol gedrenkte nachtelijke gesprekken de wereld verbeterde, 'de gepersonaliseerde stilstand' geworden is. Theresa slingert hem in het gezicht dat het 'nogal makkelijk is om je een super- klimaatbeschermer te voelen als je op je elektrische stepje door Hamburg racet.' Natuurlijk wil zij niet dat de wereld naar de knoppen gaat. Maar achter de door Berlijn en Brussel opgelegde milieunormen zit de weerbarstige realiteit van landbouwers die vechten om hun bedrijf in leven te houden.

Ze hebben allebei gelijk. Hij ziet het grotere plaatje en vecht voor zijn idealen. Hun conversatie draait onder meer rond de vraag hoe activistisch journalisten mogen zijn, en waar de scheidslijn ligt tussen clickbait en inhoud. Het zijn herkenbare discussies voor wie al eens op een krantenredactie vertoeft. Tegelijk zijn het besognes die mijlenver afstaan van de dagelijkse strijd die landbouwers als Theresa voeren. Zij wordt tot wanhoop gedreven door de keuzes die ze moet maken. Tussen werelden schetst hoe mensen die zich in de steek gelaten voelen door de politiek, extremer gaan denken. Theresa's vrienden in het dorp stemmen voor het uiterst rechtse AfD. Zelf radicaliseert ze door in zee te gaan met activisten die supermarkten en ministers viseren. Wie zijn geloof in de democratie verliest, ziet geen andere uitweg dan buiten het systeem te gaan staan.

De roman speelt zich af in Duitsland, maar dit had evengoed Nederland of Vlaanderen kunnen zijn, waar het stikstofbeleid stukloopt op hardnekkig verzet van boeren, en partijen als de BoerBurgerBeweging of het Vlaams Belang die het diepe onbehagen op het platteland oppikken. Dat het boek die tijdsgeest weet te vatten, is de kracht.

Tussen twee stoelen

De 'loopgraven van de verdeelde natie' worden in het boek aangevuurd door het meningenleger op sociale media. Zowel Theresa als Stefan krijgen te maken met online 'shitstormen'. Zeh weet waarover ze schrijft; ze kreeg zélf doodsbedreigingen door haar uitgesproken mening over de coronamaatregelen of wapenleveringen aan Oekraïne. De auteurs schetsen de tragiek van wie in het vizier komt van de online zedenpolitie. Een foute grap of een illegale actie worden door de bloeddorstige meute op sociale media opgeblazen tot discussies waarin alle nuance zoek is.

Tussen werelden illustreert hoe giftig en gepolariseerd het maatschappelijke debat geworden is. De ultieme vraag die deze roman stelt, is een politieke, in de ware zin van het woord: hoe komen we weer tot een gesprek? De grote kwesties van deze tijd - de klimaatcrisis, armoede, diversiteit en extremisme - kunnen we alleen oplossen als er gemeenschappelijke grond is. De dialoog tussen Theresa en Stefan wordt pas echt boeiend wanneer ze hun mening bijstellen en 'tussen twee stoelen' vallen.

In deze satire worden ze door de gebeurtenissen gedwongen een kant te kiezen, waardoor ze beiden verliezen. In dat opzicht leest het op het eerste gezicht luchtige Tussen werelden als een waarschuwing. Als we geen twijfel durven toe te laten en het vermogen verliezen om ons in het standpunt van de ander te verplaatsen, dreigen we onszelf collectief de das om te doen.

Vertaald door Annemarie Vlaming, Ambo Anthos, 392 blz., € 24,99 (e-boek € 14,99) Oorspr. titel: 'Zwischen Welten'.

Verberg tekst

Stefan Jordan (46) is adjunct-hoofdredacteur en chef Cultuur van het landelijke weekblad de Bote in Hamburg, Theresa Kallis (43) is biologisch boer in de voormalige DDR, waar ze de voormalige collectieve boerderij van haar vader heeft voortgezet. De twee kennen elkaar van hun studietijd aan de universiteit van Münster en zijn elkaar twintig jaar lang uit het oog verloren - tot ze elkaar toevallig weer ontmoeten en een correspondentie beginnen.

Daar begint Tussen werelden, een boek dat succesauteur Juli Zeh niet alleen schreef maar samen met schrijver en copywriter Simon Urban. Het is verleidelijk te denken dat Urban de mails en apps van Jordan voor zijn rekening heeft genomen en Zeh die van Kallis, maar zeker is dat niet, de twee auteurs hebben zich daarover ook niet uitgelaten.Tussen werelden is een moderne versie van de aloude brievenroman. De roman is actueel in zijn thematiek, de digitale communicatie tussen de twee speelt zich af tussen januari en oktober 2022 en laat amper een splijtzwam in de moderne samenleving onbehandeld: klimaat, de kloof tussen stad en platteland, Oekraïne, racisme, de problemen van boeren, de dilemma's van journalisten, identiteitspolitiek, complicaties rond gender en natuurlijk de cancelcultuur. Daardoorheen speelt het thema van de generatietegenstelling.

Te veel, zou je denken, te vol - elk van de thema's biedt stof te over voor een roman, iets wat Zeh in bijvoorbeeld Ons soort mensen en Onder buren, beide over de tegenstelling stad-platteland, ook heeft bewezen. Maar in Tussen werelden komen problemen van Stefan en Theresa zo natuurlijk aan de orde dat je geen moment het gevoel krijgt dat Zeh en Urban te veel hooi op hun vork hebben genomen: zowel de zaken waar boerin Theresa tegenaan loopt als de complicaties waarmee Stefan te maken krijgt, vormen een beeld van onze tijd.

In Duitsland kon het boek niet op onverdeelde lof rekenen. Zo waren de recensies in de Frankfurter Algemeine Zeitung en Die Tageszeitung ronduit negatief: Tussen werelden werd door de critici vooral clichématig en simplistisch gevonden in de beschrijving van de wokecultuur - die door het hele boek voortdurend opduikt. Lees je het als een beschrijving van de huidige toestand, dan zouden die critici gelijk kunnen hebben en zou het verwijt van overdrijving hout snijden.

Maar wanneer je Tussen werelden leest als een satire (en als een waarschuwing voor waar we mogelijk naar op weg zijn) dan verandert het beeld. Dan wordt het boek ineens hilarisch - en beklemmend. De brave Stefan doet zijn best bij de tijd te blijven en hecht daarom zeer aan genderinclusief taalgebruik: hij laat aanduidingen als 'collega's*', 'journalisten*' en 'wolviltproducenten*' vergezeld gaan van een Gendersternchen - en dat begint op zeker moment op de lachspieren te werken.

Dat geldt ook voor de machtsovername ter redactie door de twee 19-jarige klimaatactivisten Leonie en Justin, die komen helpen bij het samenstellen van een klimaatspecial van de Bote. Leonie leest de oudere redacteuren* eerst de les: 'Er bestaat geen klimaatverandering. Er bestaat alleen een klimaatcatastrofe. (...) Dat is jullie prestatie, dat is jullie geschiedenis.' De kritiek op het moreel-absolutisme en het patent op de waarheid ligt in de overdrijving. De zittende redactieleiding gaat akkoord en uiteindelijk wordt de naam van de Bote veranderd in de Bot*in.

Je voelt de tongue-in-cheek van Zeh en Urban, maar tegelijkertijd dringt de vraag zich op of de twee geen profetische roman hebben geschreven en of achter de overdrijving geen dreigend toekomstbeeld schuilt.

Theresa kampt op haar boerderij Kuh&Co met problemen die voor Stefan in zijn Hamburgse loft onwerkelijk zijn. 'Ken je eigenlijk wel mensen die geen journalist, politicus of cultuurmaker zijn?', vraagt ze op een gegeven moment aan Stefan. Diens grotestadskwesties rond gender en identiteit staan in scherpe tegenstelling tot de aardse moeilijkheden die zij moet overwinnen: de dure grond, de eindeloze bureaucratie, de prijs van haar producten. Terwijl Stefan het vege lijf tracht te redden door zich aan te passen aan de eisen van de woke-politie, krijgt zij te maken met suïcidale boeren die geen toekomst meer zien en met krankzinnigheidsverschijnselen bij een door haar ontslagen arbeider.

In de beschrijving van haar leven verdwijnt de satire - de problemen van Theresa zijn écht, ze hebben geen overdrijving nodig om tot de lezer door te dringen. 'Koeien worden ziek, machines gaan kapot, werknemers komen niet opdagen. Het weer doet nooit wat het moet doen, en als er verder niets verkeerd gaat komt er wel iemand van de arbeidsinspectie, de natuurbescherming of de controleur van het biokeurmerk om me op de vingers te tikken over een of ander detail.' Theresa's politieke werkelijkheid is een andere dan die van Stefan. Ze heeft vrienden die lid zijn van de AfD, maar die ze toch graag mag - een mens is meer dan de partij waarop hij stemt. In Onder buren schreef Zeh, die zelf op het platteland van Brandenburg woont, al eerder over zo'n 'vriendelijke nazi'.

Tussen werelden is een meesterlijke satire die slecht afloopt - voor Theresa en Stefan althans. De kracht van het boek ligt op de grens van werkelijkheid en overdrijving - er zit te veel herkenbaars in de beschreven gebeurtenissen om er helemaal gerust op te zijn.De vorm werkt de snelheid van het verhaal in de hand, je scheurt door de 392 pagina's heen. Hij heeft ook nadelen, wat vooral blijkt in het laatste deel van Tussen werelden, als de dialoog tussen de twee een monoloog van Stefan wordt - je vraagt je tegen die tijd überhaupt af waar de twee naast hun drukke werkzaamheden de tijd voor hun eindeloze mailwisseling vandaan hebben gehaald.Maar dat doet aan de tragische boodschap van het boek geen afbreuk: de onvermijdelijke eenzaamheid van het individu dat gedoemd is te verliezen. De gespletenheid van de natie weerspiegelt zich in Stefan en Theresa, maar in één opzicht bestaat er tussen de twee geen kloof: beiden gaan ten onder in de strijd tegen de krachten van collectieve dogma's en absolute waarheden waartegen niet valt op te boksen.

 

★★★★☆

Uit het Duits vertaald door Annemarie Vlaming. Ambo Anthos; 392 pagina's; € 24,99.

Succesauteur Juli Zeh schreef deze brievenroman samen met schrijver en copywriter Simon Urban.

Verberg tekst

FICTIE De briefroman van Juli Zeh en Simon Urban weifelt tussen essay en proza. Met als resultaat een halfslachtig brouwsel.

Het was geen blij weerzien. Twintig jaar geleden waren Theresa en Stefan nochtans boezemvrienden. Tijdens hun studententijd in Münster deelden ze een kot, gingen ze naar dezelfde feestjes en boemelden ze tot in de late uurtjes na aan de keukentafel, waar ze verhitte discussies voerden over Derrida en Adorno. Ze waren jong en onbezonnen, en ze wilden de wereld veranderen.

Tot hun wegen scheidden. Theresa moest noodgedwongen terug naar Schütte, een dorpje in de voormalige DDR, waar ze halsoverkop het melkveebedrijf van haar vader overnam. Stefan maakte carrière als cultuurjournalist bij de Bote, een toonaangevend weekblad dat verdacht veel op Der Spiegel lijkt. Twee verschillende werelden, en in die twee decennia zijn de oude vrienden ook mentaal uit elkaar gegroeid. Wanneer ze elkaar toevallig in Hamburg ontmoeten, eindigt hun avondje in kletterende ruzie. Maar hun vriendschap kan wel tegen een stootje en via sociale media beginnen Theresa en Stefan berichten en mails uit te wisselen.

De neerslag van die gesprekken krijgen we te lezen in Tussen werelden, de nieuwe roman van de Duitse coryfeeën Juli Zeh en Simon Urban. Samen vertolken ze de stemmen van Theresa en Stefan. Elk worstelt met zijn eigen problemen. Theresa wil haar coöperatie omvormen tot een bioboerderij maar botst op de complexe Europese regelgeving, en in het licht van de klimaatcrisis vindt Stefan dat journalisten activistischer moeten worden. Zijn idee om een klimaatspecial te maken botst op een veto van de oude journalistieke garde, terwijl Theresa met lede ogen moet aanzien hoe bevriende boeren failliet gaan – de zelfmoordcijfers op het platteland liegen niet.

Hun virtuele discussies zijn bitsig. Theresa verwijt Stefan dat hij zich met nicheproblemen bezighoudt. Omgekeerd krijgt de boerin te horen dat haar veebedrijf bijdraagt aan de ondergang van de planeet. Toch groeien ze in hun enerverende briefwisseling dichter naar elkaar toe. Kunnen ze de oude erotische spanning nieuw leven inblazen?

Zeh en Urban grijpen de tijdgeest bij de pols: het verhitte debat van de twee koningskinderen leest als een analyse van het huidige culturele en politieke klimaat. Soms verrassen ze met hun slimme inzichten, maar even vaak heb je het gevoel dat ze veredelde opiniestukken aan elkaar plakken.

Daarnaast rammelt de roman langs alle kanten. Personages spreken in verkapte essays en de opzichtige plotlijntjes maken het verhaal pijnlijk voorspelbaar. Van klasbakken als Zeh en Urban verwacht je meer. Tussen werelden valt zo tussen twee stoelen: qua verhaal te doorsnee en intellectueel net niet boeiend genoeg.

 **

Ambo/Anthos (oorspronkelijke titel: Zwischen Welten), 392 blz., € 24,99.

Verberg tekst

Een actuele sociale roman over polarisatie, vriendschap en de (on)mogelijkheid nader tot de ander te komen. Twintig jaar na hun laatste ontmoeting treffen Stefan en Theresa elkaar toevallig. Als studenten waren ze hecht, maar nu blijken ze nauwelijks nog iets gemeen te hebben. Stefan maakte carrière bij het grootste weekblad van Duitsland en schrijft over klimaatverandering, Theresa nam het melkveebedrijf van haar vader over. Na een ruzie besluiten de twee opnieuw te beginnen. In openhartige en emotionele berichten vertellen ze elkaar over hun wereld. Maar hoezeer ze ook proberen de politiek erbuiten te houden, het is alsof de loopgraven van een verdeelde natie dwars door hun relatie lopen. Scherpzinnig, maar ook vlot geschreven in de vorm van mailwisselingen en Whatsapp-berichten. Geschikt voor een brede tot literaire lezersgroep. Juli Zeh (1974) is een Duitse romanschrijver. 'Ons soort mensen’ werd genomineerd voor de Europese Literatuurprijs. Simon Urban (1975) studeerde Duits, vergelijkende literatuur en filosofie. Hij schreef meerdere romans en scenario's. Verberg tekst